1. HE TOHORĀ
HE WHAKANGOTE

2. Nō te whānau pupuha te tohorā me te aihe nō te kupu Kariki, ketos, he tohorā
I takea mai i te kararehe ngote ū noho whenua, engari e miriona tau ki mua ka heke haere ki taimoana.
He rite ngā kōiwi o te paihau tohorā ki ērā o te ringa tangata - nō te tipuna kotahi rāua.

3. Ngā tohorā o Ahiteāhia
35 ngā uri o te whānau pupuha i ngā moana o Aotearoa :
E 8 ngā momo tohorā whai pāhautea
27 ngā momo tohorā whai niho
E 3 ngā momo o Aotearoa kāore i Ahitereiria
10 ngā momo o Ahitereiria kāore i Aotearoa.
Kei ngā tohutohu mā te kaiako o Akoranga 3 te rārangi tohorā o ngā moana o Aotearoa.

4. Ngā tohorā whainiho me ngā tohorā whai pāhautea
E 2 ngā hapū tohorā, kei te tikanga whai kai te rerekētanga
He niho ō ngā tohorā whainiho. Ko tēnei hapū o te whānau pupuha ko te Odontoceti.
Kāore he niho ō ngā tohorā whai pāhautea engari he pāhau kē ō rātau, arā, he pāhautea e mau nei ki te kauae runga he tātari kai tōna tikanga. He keratini te hanga o te pāhautea pēnei i te makawe tangata. Ko tēnei hapū o te whānau pupuha ko te Mysticeti.

5. Ngā tohorā whai pāhautea
Ko te tikanga o Baleen ko te ‘whai pāhau’.
Tipu kukune mai ai rātau me te nui o te horo i ngā kai pakupaku e kiia nei ko te uraura, e noho ana i ētahi wāhi, hei tauira, te kourarangi i ngā moana o Te Whenua Poutonga.
Ka noho pakeke ake rātau i ngā tohorā whainiho, tau te pakeke.
E rua ō rātau tāpihapiha

6. Ngā tohorā whai pāhautea
Parts of a whale - Ngā wāhanga o te tohorā
Posterior - ōmuri
Dorsal - ōrunga
Ventral - ōraro
Anterior - ōmua
Median notch -
Tail stock - hikuwae
Dorsal ridge - tuara
Dorsal fin - urutira
Ear - taringa
Eye - whatu
Blowholes(two in baleen whales) - tāpihapiha
Rostrum - kauae runga/ngutu
Baleen plates - papa pāhautea
Lower jaw - kauae raro
Ventral or throat pleats(in rorquals only) - apa korokoro
Flippers - paihau
Mammary glands - ū
Genital slit - tara
Anus - tou
Ko te hamupēke te tino o te momo tohorā whai pāhautea

7. Ka kai pēhea?
Ko ētahi, ka horomia te wai me te kai o roto, ka tuhaina ki waho i ngā taha o te waha. Koinei ngā tohorā apa, he apa kei raro i ō rātau korokoro, ka pupuhi ake kia nui atu te wai hei horo. E 5 tana wai te horonga o te tohorā kahurangi.
Ko ētahi pēnei i te kewa ka kauhoe me te hāmama hoki o te waha e piupiu haere ana, māna e tātari uraura hei kai.
Whakamātautauria te tikanga tātari kai kia kitea ai te mahi a te pāhautea.
Ko tā ngā tauira he whaihanga i te mahi a te pāhautea mā te pepa pata matanui ki runga wai me te heru torotika. Tirohia ngā tohutohu mā te kaiako i Akoranga 2.

8. NGĀ TOHORĀ WHAINIHO Kotahi anake te tāpihapiha
He paku kē atu te nuinga o ngā ūhā whainiho i ngā taurawhi(toa) engari ngā tohorā whai pāhautea, he nui kē atu ngā ūhā i ngā taurawhi.
Hei te huahua e whai ake nei, ka noho ko te aihe hei tohu mō te hapū tohorā whainiho.

9. Ngā tohorā whainiho
Blowhole - tāpihapiha(kotahi anō o te tohorā whainiho)
Eye - whatu
Melon/forehead - rae
Beak or rostrum - ngutu
Teeth - niho
Lower jaw - kauae raro
Ear - taringa
Flipper - paihau

10. Ka kai pēhea?
Kai ai te tohorā whainiho i te ika me te wheke mā te mau ki ngā niho.
Kāore e ngaungaua te kai engari ka hurihia te ika e te arero kia horomia upokotia.
Ko te kera wēra anake te tohorā kai kararehe toto mahana. Kai kekeno, kai ika pupuha hoki.
Me mātakitaki te kiriata o te whai a te kera wēra.
On this webpage of the Whales Tohora exhibition at Te Papa Tongarewa Museum of New Zealand, select the video link : “Four killer whales in the Antarctic work together to flush their next meal.”

11. Ehara te tohorā i te ika! He whakangote kē.
He mahana te toto, ka whakawhānau punua ora(mā te hiku), ā, ka whāngaia ki te waiū mōmona.
Āhua 9 ki te 18 marama te roā o te hapūtanga.
Kāore te punua tohorā e ngote, engari ka whakaparatī i te waiū ki roto tonu i tōna korokoro.
Hanga whakapae ana te hiku tohorā; neke whakarunga, whakararo hoki, kāore i te taha pērā i te ika.

12. Tō te whakangote hau …. Ehara ō te ika
Puea ake ai te tohorā ki te whakangā, kāore i pērā i te ika. Ka kitea atu tēnei āhuatanga ‘paute’ nei e pupuha ana i te tāpihapiha e te kaimātaki. Pāwhiria ki konei kia kitea ai te parāoa e paute ana.
He pongaihu ngā tāpihapiha kei runga upoko e noho ana, ā, ko te paute ko te kohu wai.
Noho ai te tohorā ki raro wai i te mea kua kī katoa ngā pukapuka i te hau, ā, ka eke ki te 90% o tēnei i ia whakangātanga.

13. Ka noho mahana pēhea te tohorā?
Ka riro ētahi o te kai a te tohorā hei hinu ārai makariri, hei pera rānei i raro tonu i te kiri.
Ka pupuri tonu te pera i te mahana kia kore e riro ki te waitai, ā, ka noho hoki te pera hei pātaka kai mō ngā hekenga roa.
Tēnā whakamātautauria te whakaaturanga kia kitea ai te hua o te pera hei pupuri i te mahana.
ko te mahi nei he whakaatu i te tikanga ārai makariri o te pera o te tohorā. Tīkina atu he pākete hukapapa, he kahuringa rapa, he pēke kirihou nui, he paepae hinu hoki. Whakakīa te pēke ki te hinu, ā, meinga te ringa tauira e mau kahuringa rapa ana ki roto i te hinu. Herea te pēke ki te ringa mā te here rapa. Ka hoatu te tauira i tōna ringa mau pēke ki roto i te pākete hukapapa, kātahi ka mōhio ki te tikanga ārai makariri o te hinu, ka kore e mate te ringa i te mātao. He pērā anō te pera o te tohorā

14. Te Moe - Te Kauhoe
Koutata ana te tinana o te tohorā e ngāwari ai te rere i rōwai.
Ko te whānau pupuha tētahi o ngā iwi tere i te moana. Kaha ana te piu a te hiku, whakararo, whakarunga.
Ko tā te paihau he rūnā, he whakatautika.
Moe ai te tohorā i raro i te kārewa o te wai, kia noho te tāpihapiha ki runga. Whakangā tonu ai i te moe.
Menā ka riro i te moe, ka kopia te tāpihapiha kia kore ai e toromi.
He hopu moe te tikanga o te moe a te tohorā.

15. Te whakawhanaunga
Noho rōpū ai te whānau pupuha hei kauika, te hia kē o te tohorā, kei te momo anō te tikanga.
Hui ai ētahi hei kōhanga i ngā wa o te whakatipu. Noho wehe kē ai te taurawhi i ētahi wā.
Ka noho tapuhi tētahi tohorā ki te āwhina i ngā whakawhānautanga punua, māna e tute ake te punua ki te kārewa o te wai ki reira ngāngā ai.
Tērā pea nā ētahi o ā rātau tikanga whanaunga kāore e mahue i a rātau ngā tohorā kua paea ki uta, kia whakaoratia rānō kātahi ka tere atu.

16. Te rongo
Ehara te kite i te rongo matua o te tohorā, he poururu nō te wāhi noho.
Ko te pā tērā e kitea ana, mirimiri ai tētahi i tētahi.
Kāore he rongo ā-ihu ō te tohorā whainiho, ā, he paku noa nō te tohorā whai pāhautea.
Pāorooro ai te tohorā whainiho hei kimi aha māna. Tērā pea he pērā te tohorā whai pāhautea engari kāore i te tino mōhiotia.

17. Te pāorooro
He ngotongoto te reo o te tohorā, ka rere tarapepe atu te oro i te wai.
Ka tūtakitaki ngā ngaruoro nei ki tētahi mea totoka, ka hoki mai me te kōrero ki te tohorā, te aronga, te ahunga, te tawhiti, te āhua hoki o taua mea, hei tauira, me he kararehe anō, ko te papamoana rānei.
Tēnā mātakitaki mai i te kiriata nei mō te pāorooro hei tikanga whai whekenui.
Kei tēnei pā ipurangi te whakakitenga o Tohorā i Te Papa Tongarewa, kōwhiria te ara here kiriata : “Kimihia, Patua.”

18. Te whakapāpātanga
He korowhio te tangi whakapāpā a te tohorā whainiho, he tikanga karere, he kōrero tonu kei roto.
Anei kē ngā momo oro a te tohorā whai pāhautea, he whio, he ngotongoto, he pohū, he ngū.
E mōhiotia ana te hamupēke mō te ‘waiata’ - mō te 30 meneti ētahi, ā, roa atu ana, manganga ake ana i te ao mōteatea kararehe. He waiata aroha tonu ēnei e waiatatia ana i te wā o te whaiuritanga.
Ko te whio a te tohorā kahurangi te oro rahi kē atu e rangona ana i te ao mataora.
Tēnā mātakitaki mai i tēnei kiriata mō te rangahau i ngā oro rongo o te tohorā.
Mō tētahi mātaimoana tēnei kiriata(6 meneti noa iho te roa) me tana whakaritenga pūtaiao kia mōhio ai ia ki ngā oro rongo ō te tohorā.

19. Te hekenga
Heke ai te tini tohorā i waenganui i ngā rohe kai me ngā rohe whakatipu, hei tauira,
Ngahuru ana, ka heke whakateraki atu ngā hamupēke ki te rohe o Hāmoa, o Tonga, o Niu Karetōnia ki te whakatipu uri, kōanga ana ka heke ki Te Whenua Poutonga ki te kai.
E 3 ngā tikanga o te hekenga tohorā:
Heke atu ai ngā ūhā hapū kia tae tuatahi atu ki ngā rohe kai, kia nui atu te kai mā rātau.
Kātahi ka heke ko ngā taurawhi(toa).
Ka mutu ko ngā ūhā kāore i te hapū me ērā e whai punua ana.

20. Te whaitohorā me ngā pānga o te tangata ki te tohorā.
I te whaihaere ngā mātaimoana i ngā ara hekenga o te tohorā kia mōhio ai rātau ki ngā pānga o te huringa o taiao ki te tohorā.
Hei tauira, kua kitea e ngā mātaimoana, e tāmate haere ana te tini tohorā i te ngau mai a ngā para paitini i te wai e pēhi nei i te kahu ārai mate o te tohorā.